W 2009 roku ukazały się w Polsce trzy publikacje poświęcone w całości filmowi skandynawskiemu, głównie szwedzkiemu. Na pewno dwie z nich – zainspirowane wrocławskim festiwalem Era Nowe Horyzonty, ale wydane przez krakowską oficynę Ha!Art, m.in. przy wsparciu finansowym Szwedzkiego Instytutu Filmowego (SFI) – robią wrażenie książek zabłąkanych, które właściwie powinny ukazać się gdzie indziej, bliżej swego przedmiotu i tematu, tj w Szwecji. Ze stało się inaczej zawdzięczamy paradoksalnie innemu klimatowi kulturalnemu, w szczególności w zakresie publikacji o filmie, co w zestawieniu ze Szwecją daje zdecydowaną przewagę możliwości publikacji w Polsce w związku z istniejącym tam chłonniejszym rynkiem.
Jan Troell jest czołowym szwedzkim twórcą filmowym, po śmierci Bergmana i Widerberga pewnie najwybitniejszym. Tym niemniej w szwedzkim piśmiennictwie poświęcona mu dotąd była niemal 35-letniej dawności broszura a także nowsza praca doktorska analizująca jego debiut – i być może nieprześcignione przezeń dotąd dzieło – ”Oto twoje życie”, epicką adaptację 4-tomowego autobiograficznego cyklu noblisty Eyvinda Johnsona. Pierwsza w literaturze światowej monografia Troella wyszła nie w ojczyźnie reżysera, lecz w Polsce, spod pióra znanego bergmanisty i eisensteinologa Tadeusza Szczepańskiego. Ta niewielkich rozmiarów książka to poszerzona wersja wcześniejszego szkicu, zamieszczonego w tomie Autorzy kina europejskiego, uzupełniona o obszerny wywiad z Troellem wyjęty i przetłumaczony ze szwedzkiego periodyku Filmhäftet.
Obydwa teksty przynoszą w sumie informatywne wprowadzenie w twórczość reżysera, w Polsce średnio znanego choć dziś już może nieco lepiej dzięki pełnej retrospektywie na wrocławskim festiwalu, w sierpniu 2009 a także dzięki Forum Kina Europejskiego w Łodzi w listopadzie, w całości poświęconemu kinematografii szwedzkiej.
Festiwal ENH posiadał zresztą poza filmami Troella także silną sekcję szwedzką, a wiele pozycji przybliżało nowe tendencje szwedzkiego kina, do których wprowadzenie stanowiła obszerniejsza książka, napisana przez recenzenta Svenska Dagbladet, Hyneka Pallasa. Powstała ona z inicjatywy Miki Larsson, związanej z Polską szwedzkiej dziennikarki i wieloletniej attaché kultury przy warszawskiej ambasadzie. Napisana po szwedzku i przetłumaczona na polski budzi znów to samo pytanie skierowane do osób odpowiedzialnych za szwedzki rynek wydawniczy czy choćby do jego niewidzialnej ręki: czemu książka tego typu nie miała dotąd szans na publikację w Szwecji? Czy na zawsze? Tekst istnieje oczywiście w szwedzkim maszyno-(komputero?)-pisie i może kiedyś jakiś tutejszy wydawca się nad nim zlituje. W przeciwieństwie jednak do nie istniejącej książki o Troellu, jest w Szwecji kilka w miarę nowych pozycji poświęconych rodzimemu kinu, choć tekst Pallasa doprowadza narrację dosłownie do ostatnich miesięcy.
Autor rozpoczął od skrótowego wprowadzenia historycznego i właśnie w tej części znaleźć można nieco usterek faktograficznych, być może w niektórych wypadkach zawinionych przez tłumaczenie. Natomiast zasadniczy trzon, od przełomu wieków, jest majstersztykiem celnej analizy i dobrego wyczucia podskórnego nurtu rządzącego tendencjami młodego szwedzkiego kina. I wstępny zarzut i późniejsza pochwała wywodzą się oczywiście z zależności pokoleniowych: młody krytyk trafnie ocenia współczesne mu kino, które obserwuje w swej codziennej praktyce zawodowej, zaś jego historię zna nieco gorzej.
Jako autor książki ”Film skandynawski”, wydanej w Warszawie w r. 1986 i zamykającej swą narrację na r. 1980, zainteresowany byłem jej kontynuacją pióra Pallasa, w tym samym kraju i języku. Nawet fantazjowałem chwilami, że sam mógłbym dopisać do mej dawnej książki jej dalszy ciąg. Uważna lektura książki Pallasa przekonuje jednak, że wykonałbym tę pracę gorzej. To również wynika z układów pokoleniowych.
Trzecia wreszcie polska publikacja o kinie skandynawskim – najmniej zabłąkana – to specjalny numer wydawanego przez Polską Federację Dyskusyjnych Klubów Filmowych nieregularnego periodyku Film na świecie. Teksty napisane z perspektywy psycho- a przede wszystkim socjologicznej opracował zespół młodych autorów (znow te przemiany pokoleniowe!), na tle których wyróżniają się weterani – Alicja Helman, przybliżająca kino Wysp Owczych na przykładzie filmu Ulfa Malmrosa Barbara i Jan Olszewski, piszący o duńskiej przedstawicielce Dogmy – Lone Scherfig. Inne materiały dotyczą Fina Aki Kaurismäki, Islandczyka Baltasara Kormákura, Szwedów Roya Anderssona i Vilgota Sjömana oraz nowego kina norweskiego. Całość zredagowali Bartosz Kazana i Patrycja Włodek (której tekst o Kormákurze należy do najlepszych w całym zbiorze).
Aleksander Kwiatkowski
