Postęp? Darwin i Marks przewracają się w swych grobach. Kilkanaście lat temu izraelski historyk Yuval Noah Harari sformułował oszałamiającą w swych wnioskach teorię rozwoju ludzkości w ciągu ostatnich 70000 lat. Jest to sui generis triumf hyperkonserwatyzmu, gdy dowiadujemy się, że najlepszym wyborem Homo Sapiens byłoby pozostanie na etapie – jak go określał Marks – wspólnoty pierwotnej, gdy ludzie żyli szczęśliwie, mężczyźni zajmowali się zbieractwem i polowaniem na pół etatu, pozwalającym na utrzymanie rodziny a żony wychowywały niewielką ilość dzieci, karmiąc je piersią przez pierwsze 4 lata.

To oczywiście zapewniało lepszy stan zdrowia bo wiele dziś znanych chorób przyniosły późniejsze zmiany: rolnictwo. hodowla i przemysł. Czyli to co zwiemy postępem, było dla autora samowpędzaniem się ludzkości w zróżnicowanie, wyzysk, przeludnienie, wreszcie możliwość samozagłady, nuklearnej czy klimatycznej. Ten obraz dziejów jest równoległy do wszelkich objawów religii, na czele z legendą o boskim raju, gdzie Adam i Ewa żyli szczęśliwie, aż do skuszenia przez węża do postępowego sięgnięcia po wiedzę z drzewa wiadomości dobrego i zego, czyli jablko. To samo, które później spadło na głowę Isaaca Newtona.

Wszystkie te nieszczęścia mogła zrównoważyć tylko ciężka praca albo/i wiara w odkupienie grzechów, pierworodnego i innych. Czyli módl się i pracuj, a garb ci sam wyrośnie.
Te dość ponure konstatacje znajdują swe równie oburzające zamknięcie, gdy pod koniec książki autor przypomina o “nieludzkim” traktowaniu drobiu i trzody chlewnej w zmechanizowanych przedsiębiorstwach gdzie te stworzenia, u których psychologowie odkryli zaskakujące bogactwo wrażliwości psychicznej i socjalnej, trzyma się w warunkach pełnego zaspokojenia potrzeby przeżycia a także produktywnosci, uragających jednak wielu innym potrzebom. Etapy prezentowanego tu “postępu” określa Hahari mianem kolejnych rewolucji: kognitywnej( wiedza), rolniczej i przemysłowej.

Zadziwia też fakt, że Harari w swym opisie dziejów wymienia co prawda raz czy drugi pojęcie geograficzne Eurazja ale później coraz częściej zastępuje je tajemniczą Afroazją, raz nawet podając, że Europa jest niewielkim półwyspem wyrastającym z masywu Azji. Rehabilitacja Europy przychodzi dopiero, gdy rodzi się tam system kapitalizmu i imperializmu.

Ale… przy próbie zdefiniowania przez autora tych systemów spostrzegamy, że Marks ani tym bardziej Adam Smith, nie przewróciliby się w grobach gdyby przeczytali pozornie absurdalną i wymyśloną przez autora na str. 289 (wydanie szwedzkie) historię dowodząca jak w kapitalizmie działają pieniądze, autentyczne bądź wirtualne. Otóż 1 milion S, który przedsiębiorca X składa w banku Y, z kolei pożyczony kobiecie Z dla założenia restauracji rozrasta się do maksimum 10 mln S (czyli limitu dopuszczalnego przez amerykańskie ustawodawstwo), ale w istocie ogranicza się do początkowego 1-go miliona i każdy niezaplanowany ruch może doprowadzić wszystkich (XYZ) do bankructwa, któremu może zapobiec tylko ogromny sukces Z, spłacającej pożyczkę i wszystko wraca do normy.

Mnie samemu ten sposób myślenia i działania jest fundamentalnie obcy. Dlatego nigdy nie odważyłem się na jakiekolwiek własne interesy gwoli zapewnienia sobie i rodzinie życia i utrzymania. Byłem zdolny tylko do sprzedaży własnej siły roboczej za określoną miesięczną pensję. Jeśli udało mi się coś zaoszczędzić to od czasu do czasu mogłem sobie pozwolić na jakiś większy zakup, np willi. Wtedy, jedyny raz w życiu zaciągnąłem pożyczkę w banku, którą starałem się spłacić jak najszybciej, wbrew rozpowszechnionym poglądom, że posiadanie pożyczki do spłacenia jest korzystne (ulgi podatkowe). Ta ulga dotyczy tylko dużo zarabiających skatteplanerare. Odsetki od pożyczki w moim przypadku były większe niż owe ulgi.

Wracając do toku myślenia Harari’ego widzimy, że fatalne skutki rozwoju homo sapiens po okresie liczonym od 12000 lat temu, ludzkość nadrabia dziś innym rodzajem postępu, twórczego bardziej niż niszczącego.

W kolejnej książce o losach sapiens myśl autora krąży wokół dnia dzisiejszego, w niewielkim stopniu tylko wybiegając w przyszłość. U władzy stawia on liberalizm II połowy XIX w., gdy zdawało się, że pół wieku pokoju będzie trwało dłużej, ale później, jako dalszy ciąg kolejnej rewolucji, tym razem humanistycznej (nie mieszać z humanizmem XVI w. jako jednym z objawów renesansu) opisuje on rozszczepienie liberalizmu na trzy odnogi:

1. ortodoksyjny humanizm liberalny, zasadniczo związany z indywidualną wolnością każdego człowieka
2. humanizm socjalistyczny, obejmujacy partie lewicowe (i związki zawodowe), zmierzający niekiedy do dyktatury proletariatu na drodze rewolucji
3. humanizm ewolucyjny. wywodzący się z teorii ewolucji Darwina (a szczególnie tezy o “survival of the fittest”, co później określano jako darwinizm socjalny), prowadzący ku teoriom rasistowskim i podziale ludzi na Übermensch i Untermensch, czego rezultaty znamy z nazistowskiej praktyki.

Harari nie ukrywa oczywiście całej pelni i skali zbrodni popełnionych w imieniu dwóch ostatnich wymienionych tu odgałęzień “humanizmu”, ale też stara się zachować jakby resztki pozytywów w tych teoriach. Oba reżimy, które dziś zwiemy totalitarnymi (Harari nie używa tego określenia) odeszły 1945/1989, pozostawiając na placu boju tylko humanizm liberalny (koniec historii?). Autor nie wyklucza jednak powrotu jakiejś łagodniejszej formy nacjonalizmu/populizmu, co już zresztą widzimy w niektórych krajach europejskich.

Aleksander Kwiatkowski

Yuval Noah Harari: Homo sapiens. Stockholm 2014 Natur och Kultur
Yuval Noah Harari: Sapiens Deus. Stockholm 2017 Natur och Kultur