Brzeżany położone są około 90 km na wschód od Lwowa, w zachodniej Ukrainie na Podolu, w obwodzie tarnopolskim nad rzeką Złota Lipa w malowniczych okolicach zwanej dawniej „Szwajcarią podolską”. Miasto otoczone jest z kilku stron lesistymi wzniesieniami: Zwierzyńcem (382m), Storożyskiem (398m) i Jaryszkowem (408m) i liczy dziś ponad 20 tys. mieszkańców. Do roku 1939 wchodziło w skład II Rzeczpospolitej. Zamieszkiwało go wówczas ponad 13 tys. mieszkańców, wśród których było 4600 Polaków, 3100 Ukraińców i 5300 Żydów.

Brzeżany były jedną z kilku osad, które założył Władysław II Opolczyk, działając w imieniu króla Ludwika Węgierskiego. Tamtejsi osadnicy pochodzili prawdopodobnie z Brzegu na Śląsku (stąd nazwa Brzeżany). W roku 1530 król Zygmunt I Stary w uznaniu zasług zezwolił Mikołajowi Sieniawskiemu – wojewodzie ruskiemu i wielkiemu hetmanowi koronnemu na przekształcenie wsi Brzeżany w miasto, lokowane na prawie magdeburskim. Przez kolejne lata wielki ród Sieniawskich rozbudowywał miasto i jednocześnie bronił przed najazdami Tatarów, Wołochów, Turków i Kozaków. Dzięki Sieniawskim powstał tam potężny zamek otoczony wałami i fosą. O mury tego zamku kresowego niejednokrotnie rozbijały się liczne najazdy nieprzyjaciół.

O Brzeżanach wspominał m.in. Juliusz Słowacki w poemacie „Jan Bielecki” oraz Kornel Ujejski. Wielkim Polakiem urodzonym w Brzeżanach był marszałek E. Rydz-Śmigły. Tam na cmentarzu do dziś zachował się grób jego matki Marii Rydz. Stąd jako pierwsze (po Krakowie) wyruszały zastępcy strzelców do Legionów Piłsudskiego.

W Brzeżanach przebywali też Jan III Sobieski, August II Mocny, car Piotr I Wielki, książe Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy (syn Jerzego I Rakoczego, mąż Zofii Batory, ojciec Franciszka I Rakoczego) oraz Józef Piłsudski. Na potrzeby właścicieli Brzeżan pracowali też liczni artyści: Jan Pfister (Hanusz Sznycerz) mieszczanin brzeżański i rzeźbiarz, który był współtwórcą kaplicy Boimów we Lwowie i kaplicy Sieniawskich na zamku, czy prof. Bohdan Lucjan Marconi – rzeźbiarz wielu nagrobków na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, w Brzeżanach wystawił m. im. pomnik Sobieskiego i profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, ewangelik reformowany.

Wśród zachowanych w Brzeżanach pamiątek przeszłości najciekawsze są ruiny zamku wzniesionego przez Mikołaja Sieniawskiego w roku 1554, który należał do największych rezydencji magnackich Rzeczypospolitej. Brzeżański zamek otoczony stawem i terenami bagnistymi posiadał duże walory obronne.

Grząskie podłoże, na którym go stawiano, wzmocnione było wbitymi w ziemię dębowymi palami. Na nich to zbudowano piwnice o bardzo grubych murach, ze sklepieniami. Zamek, jeden z najstarszych na ziemiach ruskich Korony, był budowlą niejednorodną, wykazującą cechy późnego renesansu oraz wczesnego baroku. Budowla otrzymała plan nieregularnego pięcioboku. Jej baszty i basteje miały rozwinięty system strzelnic na kilku kondygnacjach ze skrzyżowanymi dwoma lub trzema otworami strzelniczymi.

Przy zamku, od strony zachodniej, wzniesiono kościół zamkowy przyległy do murów obronnych – początkowo jako jednonawowa, trójbocznie zamknięta świątynia. W latach 1619-1624 do nawy dobudowano kwadratową kaplicę grobową z fundacji Katarzyny Sieniawskiej, przykrytą kopułą i zwieńczoną latarnią.

Kaplica grobowa Sieniawskich to jedno z dawniejszych najwspanialszych polskich mauzoleów rodowych. Obecnie w całkowitej ruinie. Początek dewastacji zaczął się jeszcze w XIX wieku, kolejne zniszczenia przyniosła wojna krymska. Jej konserwacji w latach 70. XIX wieku podjął się Stanisław Potocki. W czasie I wojny światowej kaplica kolejny raz uległa zniszczeniom, a dzieło całkowitej dewastacji dokonane zostało po 1945 roku, kiedy zabrakło polskich opiekunów tego miejsca. Kaplica mieściła zespół nagrobków Sieniawskich: Anny Sieniawskiej (z 1574 roku), Jana Sieniawskiego (z 1583 roku), Mikołaja Sieniawskiego (z 1569 roku), Hieronimem Sieniawskim (z 1583 roku), Adamem Hieronimem Sieniawskim (1619), Mikołajem Sieniawskim (1636), Aleksandrem Sieniawskim (1621) i Prokopem Sieniawskim (1626). Nagrobki obecnie są całkowicie zdewastowane. Zdaniem Mieczysława Orłowicza nagrobki w kaplicy w czasie swojej świetności były „godne wawelskich”. W kaplicy znajdowały się m.in. cynowe XVII wieczne sarkofagi z postaciami zmarłych na wiekach niemające odpowiednika w sztuce polskiej, które były dziełem wrocławskiego rzeźbiarza Jana Pfistera. Sarkofagi te (4 sztuki) szczęśliwie ocalały, dzięki ich wywiezieniu podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1920 r. do Krakowa. Dziś znajdują się w kryptach na zamku Pieskowa Skała.

W latach 1648, 1655 i 1667 zamek oparł się wojskom Kozackim. Później wielokrotnie omijały go siły Tatarskie i Tureckie. Przed rokiem 1675 Mikołaj Hieronim Sieniawski – hetman polny koronny i wojewoda Wołyński, otoczył zamek czworobocznymi systemem kanałów.

Po śmierci ostatniego z rodu Sieniawskich: Adama Mikołaja, w roku 1720, dobra przypadły w spadku jego córce Marii Zofii, a przez jej małżeństwo z Augustem Aleksandrem Czartoryskim przeszła w ręce tej rodziny. Potem, jako posag ich córki, Brzeżany stały się własności Lubomirskich, w końcu Potockich, do których należały przez ponad 100 lat.

Z chwilą wygaśnięcia rodu Sieniawskich skończyły się czasy świetności zamku. W roku 1772 Brzeżany zajęła Austria. W końcu XVIII wieku zamek nie był już zamieszkały. Zaborcy zlikwidowali bastionowe fortyfikacje, część zamku zamienili na koszary, wreszcie polecili ówczesnemu właścicielowi Aleksandrowi Potockiemu rozebrać górne piętra baszty i obniżyć basteję. W połowie XIX wieku w pomieszczeniach zamkowych uruchomiono browar. Pozostałe budynki, także kościół zostały zamknięte i ulegały dewastacji.

Po I wojnie światowej Jakub Potocki ofiarował zamek kwaterującemu w ocalałych pomieszczeniach Wojsku Polskiemu. Władze wojskowe postanowiły go odbudować według stanu z roku 1775. Projekt opracował J. Biegański, ale do wybuchu II wojny światowej zdołano jedynie wykonać niewielkie prace zabezpieczające.

Równocześnie Potocki (zmarły w roku 1934)   ustanowił testamentem fundację mającą pomóc w zwalczaniu gruźlicy i raka.

Obok ruin zamku Sieniawskich godne obejrzenia są również tamtejsze dworki szlacheckie, kościół i klasztor Bernardynów z 1630-1638, kościółek ormiański z XVIII wieku i dwie cerkiewki: Nikołajewska z  XVII wieku i Troicka z przełomu XVIII i XIX wieku.

Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski