Najstarszym istniejącym dziś kościołem Grodna jest prawosławna cerkiew pw. świętych Borysa i Gleba, dawniej opactwo bazyliańskie. Świątynia ta zbudowana została na Kołoży, w pobliżu starego zamku, za rzeczką Horodniczanką, na wyniosłym brzegu Niemna. W roku 1853, na skutek wylewu rzeki, prawie połowa świątyni runęła do Niemna.

Na miejscu, w którym wzniesiono świątynie było dawniej cmentarzysko, sięgające czasów starożytnych. Archeolodzy znajdowali tam monety greckie i rzymskie pochodzące z pierwszego wieku przed i po Chrystusie, co świadczy że już wówczas mieszkali tam ludzie.

Świątynia ulegała wielu przebudowom. Mimo to jest wspaniałym pomnikiem architektury średniowiecznej z wyraźnymi wpływami Rzymu i Bizancjum. Cerkiew świętych Borysa i Gleba jest jedyną świątynią na dawnych kresach północno-wschodnich, która przetrwała najazdy tatarskie w połowie XIII wieku.

Z pierwotnej budowy, pochodzącej z XI/XII wieku, zachowały się częściowo do dziś apsydy, ściana północna i część zachodniej oraz dwa okrągłe filary wewnątrz świątyni. Okna świątyni były wąskie i wysmukłe, a budynek nie był pierwotnie tynkowany. Elementy fortyfikacyjne i dekoracyjne, do dziś widoczne na świątyni, nieznane są do dziś w innej architekturze kościelnej.

Przez lata uważano, że cerkiew na Kołoży była pomnikiem prawosławia. Okazuje się jednak, według najnowszych badań, że Rusini pozostawiali w jedności z kościołem katolickim aż do XIII wieku. Najlepszym tego dowodem może być obchodzenie rocznicy przeniesienia relikwii św. Mikołaja cudotwórcy, biskupa mireńskiego /9 maja 1087 roku/ do Bari, do czego Ruś zobowiązał papież Urban II w roku 1096. Warto też pamiętać, że Ruś Kijowska była w jedności z Rzymem do roku 1237, co znaczyłoby dobitnie, że kościół zbudowany został jako świątynia katolicka.

Cerkiew świętych: Borysa i Gleba na Kołoży położona jest na wzniesieniu nad rzeką Niemen

Ponadto w części ołtarzowej znajdowała się jeszcze niedawno tablica marmurowa z wyobrażeniem Najświętszej Maryi Panny z dzieciątkiem i napisem polskim: to witay miasto ucieczki, wieża utwierdzona, to witay zegarze, w którym nazad jest cofnięt, to witay Matko slachetna w panienskiey czystosci s pokłonem Panno święta ofiaruje Tobie te godzinki ku  większey Twoiey ozdobie. Przy głównym zaś wejściu, wewnątrz już świątyni leży płaski głaz z napisem: A.D. 1734, tu spocziwa w in.p. Simon Lizohub. Stare pamiątki zachowały się także na ścianach. W części ołtarzowej są zatynkowane już dziś malowidła ścienne z czasów bazyliańskich.

Przed rokiem 1839, kiedy świątynię bazyliańską zamieniona na prawosławną, były tam dwa centralne ołtarzyki św. Jozafata i św. Kazimierza. W roku 1915 łaskami słynący obraz Matki Bożej Kołoskiej wywieziony został przez Moskali w głąb Rosji. Po II wojnie światowej komuniści zamknęli świątynie i urządzili w niej muzeum. Cerkiew oddano wspólnocie prawosławnej dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Dziś jest jedną z największych atrakcji historycznych Grodna.

Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski