Pałac w Krzyżowej, położony jest w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim, w miejscowości Krzyżowa. Pałac ten położony jest po południowej stronie Równiny Świdnickiej.
Pałac w Krzyżowej został wybudowany w latach 1712-1726, najprawdopodobniej według projektu Felixa Hammerschmidta. Został on wzniesiony w miejscu stojącego tu wcześniej XVI wiecznego dworu, zniszczonego w trakcie wojny trzydziestoletniej. Na polecenie Helmuta Karla von Moltke, wspomniany pałac został przebudowany w latach 1868-69 według projektu berlińskiego architekta.
Następna przebudowa miała miejsce w latach 1891-1900. W latach 1992-1997 przeprowadzono kompleksowy remont i rewaloryzację pałacu. Pałac w Krzyżowej to neobarokowa, wysoko podpiwniczona, dwukondygnacyjna budowla wzniesiona na planie prostokąta. Jest ona nakryta dachem mansardowym z lukarnami. Fasada pałacu ma jedenaście osi i czteroosiowy pseudoryzalit. Do wejścia głównego prowadzą kamienne, zwężające się schody z żelazną, kutą balustradą i półkolistym podestem wysokiego parteru. Główne wejście do pałacu prowadzi z ozdobnego portalu rozpiętego między dwoma kolumnami, wykonanymi w stylu jońskim. Kolumny te, podtrzymują fronton pałacowy, z wielkim kartuszem. Kartusz ten, posiada wsparte na jego bokach herby Helmuta Karla von Moltke i Mary von Burt, najprawdopodobniej drugiej żony Helmuta. Wnętrza pałacowe, są dwutraktowe i w takim stylu są one na wszystkich kondygnacjach pałacu.
Krzyżowa (niemiecka nazwa Kriesau), to stara wieś, której początki sięgają XIII wieku. Dzieliła ona losy księstwa świdnickiego. Była to miejscowość początkowo piastowska, zaś od 1392 roku wieś ta znajdowała się pod panowaniem Królestwa Czech, od 1526 roku Austrii, zaś od 1742 była we władaniu Królestwa Prus. Już w XVI wieku istniał we wsi szlachecki dwór. Był on zniszczony jednak w 1633 roku, podczas wojny trzydziestoletniej.
Około 1720 roku z polecenia rodu von Zedlitz, został w Krzyżowej wybudowany okazały pałac. Była to neobarokowa rezydencja, malowniczo położona nad brzegiem rzeki Piławy. Projekt architektoniczny, wykonał znany świdnicki architekt Felix Hammerschmidt. W 1867 roku majątek zakupił za kwotę 240 000 talarów niemiecki feldmarszałek Helmut Karl von Moltke. Po zleconych przez niego przebudowach, pałac uzyskał ostateczny, zachowany do dzisiaj wygląd. Feldmarszałek von Moltke już na emeryturze interesował się techniką i jako jedna z pierwszych osób testował wynaleziony przez Thomasa Edisona fonograf. Jego odnalezione niedawno nagranie recytacji fragmentów dzieł Goethe’go to jedyne na świecie nagranie głosu osoby urodzonej w XVIII stuleciu.
Podczas działań II wojny światowej, pałac w Krzyżowej stał się miejscem tajnych spotkań niemieckiej, antynazistowskiej organizacji. Założona przez właściciela majątku, hrabiego Johanesa Moltke wspomniana organizacja, skupiała opozycjonistów z różnych grup społecznych. Znana była ona gestapo jako Krąg z Krzyżowej. Jednym z najdonioślejszych osiągnięć tej grupy, była organizacja nieudanego zamachu na Adolfa Hitlera w Wilczym Szańcu, mająca miejsce 20 lipca 1944 roku. Zamachu dokonał Claus von Stauffenberg. W wyniku śledztwa związanego z zamachem spiskowców w dość szybkim czasie zdemaskowano, a samego Helmuta Jamesa von Moltke skazano na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano dnia 23 stycznia 1945 roku. Co ciekawe Freya żona Helmuta, która również brała czynny udział w pracach grupy uniknęła śmierci i dożyła roku 2010. W 1871 roku, Feldmarszałek Helmut Karl von Moltke, przywiózł z wojny z Francją dwie armaty. One to dla ozdoby umieszczono przed pałacowym wejściem. W 1945 roku, bezpośrednio przed wkroczeniem na te tereny Armii Czerwonej starano się ukryć te cenne pamiątki. W tym celu w przypałacowym parku zbudowano altankę, a w jej dwóch kolumnach zamurowano ustawione pionowo działa. Plan jednak nie powiódł się gdyż podczas walk, jeden z pocisków uszkodził kolumnę ujawniając w ten sposób zamaskowane armaty.
Ewa Michałowska-Walkiewicz
