Położony jest na Polesiu, na terenie południowo-zachodniej Białorusi – w obwodzie brzeskim, prawie 200 km od obecnej granicy z Polską, przy ujściu Piny do Prypeci. Zamieszkuje go ponad 130 tys. osób. Przed wybuchem II wojny światowej liczył zaledwie 32 tys. mieszkańców, z czego Polacy stanowili około 8 tys. , prawie całą zaś resztę Żydzi.

Miasto należy do najstarszych grodów na kresach wschodnich. Pierwsze o nim wzmianki pochodzą z roku 1097, kiedy to był stolicą suwerennego księstwa pińskiego należącego do dzielnicowych kniaziów turowsko-pińskich z rodu Ruryka. Później, w wiekach od XIII do XVI, znajdował się pod panowaniem litewskim, a od roku 1521 w posiadaniu królowej Bony. W granicach Rzeczypospolitej znalazł się dopiero w roku 1569.

Prawdziwy rozwój miasta rozpoczął się jeszcze pod panowaniem królowej Bony. Ona to rozpoczęła proces osuszania pińskich błot i torfowisk nakazując kopanie kanałów. Ona też sprowadziła tam polską szlachtę uposażając ją dzierżawami i darowiznami.

Ponowne ożywienie miasta nastąpiło w drugiej połowie XVIII wieku, także dzięki pracom kanalizacyjnym, które na Polesiu podjęli hetman Ogiński i sędzia Butrymowicz. Prace te oglądał król Stanisław August, który w tym właśnie celu przybył do Pińska w roku 1784. Niestety dalszy szybki rozwój Pińska przerwały rozbiory.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pińsk stał się stolicą województwa poleskiego. Już jednak w roku 1921, po wielkim pożarze miasta, stolicę Polesia przeniesiono do Brześcia, a Pińsk spadł do rangi miasta powiatowego. Jedynie obecność Flotylii Pińskiej nadal świadczyła o jego znaczeniu strategicznym.

Odsłonięcie pomnika ku czci marynarzy żeglugi śródlądowej Flotylli Pińskiej odsłonięty w roku 2019 w czasie IX Spotkań Kresowych w Świątnikach (fot. archiwum)

Wśród wojskowych jednostek pływających stacjonujących w Pińsku były m.in. holowniki, monitory, transportowce i holowniki. Wśród najnowocześniejszych jednostek pływających był monitor rzeczny ORP „Pińsk” – z 2 działami kalibru 105 mm oraz 5 ckm /a później hałbicą i 3 działami 75 mm/ – zbudowany w Wolnym Mieście Gdańsku w roku 1920 o wyporności 126 ton, pływający z prędkością 16 km/godz, obsługiwany przez 44 osobową załogę. Statek zbudowany został na zamówienie Departamentu Spraw Morskich. We wrześniu 1939 roku ORP „Pińsk” działał na Prypeci. Tam też został zatopiony po agresji ZSRR na Polskę.

We Flotylli Pińskiej pływał także holownik uzbrojony „Hetman Żółkiewski” uzbrojony w 2 ckm, zbudowany w roku 1900 w Pińsku, początkowo jako statek pasażerski. Po odzyskaniu Polesia przez Polskę służył najpierw jako hulk dla 12 marynarzy wachtowych.

Wśród starszych jednostek pływających we Flotylli Pińskiej był także statek pancerny „Admirał Dickman” uzbrojony w 2 działa 47 mm oraz 3 ckm, zbudowany w roku 1886 jako holownik. Z chwilą wybuchu II wojny światowej został przemieniony w atrapę okrętu. Ustawiono na nim makiety ludzkie mające imitować załogę i przeniesiono w okolice granicy z ZSRR.

Dziś Pińsk robi wrażenie mocno uśpionego miasteczka. Tylko w okresie wakacji ożywiają go turyści zagraniczni, których sprowadzają tam głównie sentymenty. Wszyscy  odwiedzający miasto rozpoczynają jego zwiedzanie zazwyczaj od katedry pińskiej, która była pierwotnie kościołem drewnianym franciszkanów konwentualnych, ufundowanym w roku 1396 przez księcia pińskiego, turowskiego i starodubowskiego – Zygmunta Kiejstuta. Następnie, w roku 1510, został przebudowany w kamieniu przez króla Zygmunta I. Dzisiejszy zaś wygląd pochodzi z roku 1712, kiedy to został odbudowany po zniszczeniach dokonanych przez Szwedów w roku 1706.

Pińska świątynia jest budowlą trójnawową z dwoma bocznymi nawami, które są podzielone na kaplice. Wystój wnętrza z roku 1712-1730 nosi znamiona późnego baroku i rokoka. Drewniane polichromiczne ołtarze i ambonę ozdabiają figury aniołów i  świętych oraz różnorodne ornamenty starej snycerskiej roboty w drewnie z pozłoceniami i posrebrzeniami. .

Główny ołtarz wykonany został najprawdopodobniej przez Jana Szmytta zmarłego w roku 1731. Modernistyczna zaś polichromia sklepienia i ścian pochodzi z roku 1909 i jest dziełem dwóch malarzy z Warszawy: Stanisława Rudzińskiego i Bronisława Wiśniewskiego. W katedrze znajduje się także kilka obrazów pędzla starych mistrzów. Interesujące są także  organy wykonane w roku 1836 przez architekta Adalbertusa Grodzickiego posiadające 1498 piszczałek, 36 rejestrów i 27 czynnych głosów.

Świątynia, od usunięcia z niej franciszkanów w roku 1852, była kościołem diecezjalnym. Dopiero w roku 1925 papież Pius XI podniósł go do godności katedry nowoerygowanej diecezji pińskiej. W latach 1920-1992 katedra zdegradowana została przez Sowietów do kościoła parafialnego. Później, w latach 1981-1986, staraniem ks. Kazimierza Świątka – obecnie kardynała, arcybiskupa metropolity archidiecezji mińsko-mohylewskiej i administratora apostolskiego diecezji pińskiej – została gruntownie odrestaurowana. Staraniem też ks. kardynała K. Świątka ufundowana w niej została kaplica Matki Bożej Ostrobramskiej, w której spoczywa trumna biskupa Zygmunta Łozińskiego.

W przylegającym do katedry pałacu biskupim zakończono, kilka lat temu, prace budowlane. Działała tam seminarium archidiecezjalne. Jest to druga, po Grodnie, uczelnia kształcąca księży katolickich na Białorusi.

Drugim niezmiernie ciekawym obiektem architektonicznym Pińska jest barokowy budynek dawnego kolegium jezuitów fundacji księcia Stanisława A. Radziwiłła. Zbudowano go w latach 1671-1675 – tuż obok dawnego kościoła jezuitów wzniesionego kilkanaście lat wcześniej i wysadzonego przez Sowietów w powietrze w roku 1950.

W murach kolegium jezuickiego gościł m.in. król Stanisław August Poniatowski, a w latach 1652-1657 mieszkał w nim apostoł Polesia św. Andrzej Bobola. Dziś w budynku kolegium mieszczą się urzędy miejskie, galerie obrazów oraz Muzeum Polesia.

W Pińsku zobaczyć ponadto można pałac Butrymowiczów zbudowany w latach 1784-1790 wg projektu wileńskiego architekta Karola Schildhausa dla sędziego grodzkiego pińskiego Mateusza Butrymowicza. Zachowały się także: barokowy kościół św. Boromeusza zbudowany w latach 1770-1782 – dziś sala koncertowa oraz barokowy kościół i klasztor bernardynów zbudowany w roku 1786 – dziś cerkiew prawosławna.

Budynek dawnego kolegium jezuitów fundacji księcia Stanisława A. Radziwiłła 3. Dworzec rzeczny, dawniej stacjonowały tu jednostki Flotylli Pińskiej 

Sporo narodowych pamiątek zobaczyć również na pińskim cmentarzu katolickim zlokalizowanym w północno-zachodniej części miasta przy ul. Gajdenki. Dzięki ostatnim pracom porządkowym stare nagrobki stały się ponownie czytelne – w ich liczbie najstarszy z roku 1830 śp. Jana Wiszniaka, którego płytę nagrobkową znaleziono pod korzeniami dużego drzewa. Drugi pod względem wieku nagrobek, pochodzący z roku 1839, Aleksandra Butrymowicza – potomka potężnego rodu sędziego Mateusza Butrymowicza – zarządcy dóbr królewskich na Pińszczyźnie znajduje się przy wejściu na cmentarz. Na cmentarzu jest też kilkanaście grobów rodziny Skirmunttów herbu Dąb Pod Mitrą. Na uwagę zasługuję wreszcie nagrobek zmarłych w roku 1905: hrabiego Artura Krasickiego i jego żony Henriety, córki kompozytora, muzyka, marszałka szlachty guberni wołyńskiej.

Na pińskim cmentarzu spoczywają liczne rzesze inteligencji polskiej – m.in. dr Jan Kuźmiński, Stanisław Mroczkowski – emerytowany inspektor szkolny, Stanisław Piotrowski – urzędnik Państwowego Banku Rolnego czy Kazimierz Klarner – adwokat, były sędzia piński. Cmentarz w Pińsku należy dziś do najciekawszych i najbardziej znaczących obiektów na Polesiu przypominających polską przeszłość tego pięknego regionu.

W Pińsku istnieje też dziś Dom Polski i działa rejonowy oddział Związek Polaków na Białorusi, przy którym działa od lat polski chór „Wspomnienie”. Po polsku odprawiane są też nabożeństwa w katedrze i prowadzona jest praca duszpasterska. Polskość na Polesiu budzi się ponownie.

Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski