Adam Mickiewicz urodził się w Zaosiu koło Nowogródka 24 grudnia 1798 roku. Jest to najbardziej prawdopodobna wersja urodzin Adama – podaje w swym przewodniku pt. Szlakiem A. Mickiewicza Tomasz Krzywicki. Pisząc w roku 1861 do brata Franciszka, Aleksander Mickiewicz stanowczo stwierdza, że Adam jako jedyny z pięciorga rodzeństwa urodził się w Zaosiu.

Potwierdził to także Adolf Kobyliński na podstawie relacji ks. Hrynaszkiewicza, który w roku 1798 był wikariuszem w pobliskiej Iszkołdzi. Ksiądz Hrynaszkiewicz otrzymał w czasie świąt Bożego Narodzenia list od Mikołaja Mickiewicza, mieszkającego w Zaosiu, z prośbą o ochrzczenie syna. Tak się jednak nie stało. W lutym 1799 roku Mickiewiczowie wrócili do Nowogródka i tam, w farze, ochrzcili małego Adasia.

Folwark, w którym przyszedł na świat nasz wieszcz narodowy był bardzo skromny: parterowy, drewniany, kryty gontem. Obok stała stodoła, obora, studnia z żurawiem i świreń /pomieszczenie do przechowywania ziarna i innych produktów żywnościowych/. W takich warunkach mieszkała ówczesna drobna szlachta.

Dworek w Zaosiu był przebudowywany w połowie XIX wieku. W czasie zaś wojny, w roku 1915, uległ zniszczeniu wraz ze świreniem. Potem, w roku 1927, staraniem wojska z Baranowicz postawiono w pobliżu obelisk.

Kilkanaście lat temu, dokładnie w roku 1990, zlokalizowane zostały fundamenty folwarku. Odkryto też resztki starych naczyń, kafli i świeczników. W roku 1996 rozpoczęto następnie rekonstrukcję zabudowań folwarcznych. Zbudowano dworek, dwukondygnacyjny spichlerz /świreń/, stodołę, oborę i piwnicę. Jednocześnie rozpoczęto poszukiwania wyposażenia i ekspozycji wnętrz. Zajęło się tym Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie.

Folwarczne muzeum mickiewiczowskie było gotowe w roku 1998. Odtworzono je na podstawie rysunku Edwarda Pawłowicza z roku 1842. W białoruskim zaś Państwowym Archiwum Historycznym w Mińsku autorzy rekonstrukcji folwarku znaleźli inwentarz majątku w Zaosiu z roku 1846, co zdecydowanie przyspieszyło i niezmiernie ułatwiło ich prace. Dziś zaoskie muzeum odwiedzają liczne wycieczki szkolne, aby poznać miejsce urodzenia wieszcza i zapoznać się z pamiątkami z tego okresu.

Zdecydowanie więcej pamiątek po wieszczu zachowało się w Muzeum Adama Mickiewicza w Nowogródku, znajduje się w samym centrum miasta, w pobliżu Placu Lenina. Zaułek, przy którym stał dworek Mickiewiczów nazywał się dawniej Racowla. Wcześniej burmistrz Nowogródka Fiodor Tyczyna wzniósł w tym miejscu drewniany budynek, który spłonął doszczętnie w roku 1751.

Następnie plac po tym budynku kupił, w roku 1803, Mikołaj Mickiewicz – ojciec Adama. Obecny murowany dom wybudowano około roku 1806, a Mickiewiczowie wprowadzili się do niego rok później, kiedy młody Adaś miał już osiem lat i rozpoczął naukę w pobliskiej szkole dominikanów. W niej, już od pierwszej klasy, nauczano gramatyki łacińsko-polskiej, arytmetyki, nauki moralnej i kaligrafii. Według pierwszej cenzurki, którą przyniósł rodzicom Adaś w zdrowiu, pilności, obyczajach i naukach był dobry, tylko w charakterze /kaligrafii/ mierny.

Już od wczesnych lat szkolnych Adam interesował się książkami. Czytał początkowo bajki Krasickiego. Wiele z nich znał na pamięć. Mając jedenaście lat, w trzeciej już klasie, zaczął układać wiersze, bajeczki i epigramy liczące kilka linijek.

W roku 1812 ciągnęły przez Nowogródek oddziały napoleońskie pod dowództwem króla Westfalii Hieronima Bonaparte wraz z korpusem księcia Józefa Poniatowskiego. Podobno dom Mickiewiczów, jako najlepszy w miasteczku przeznaczono na kwaterę królewską. Mieszkańcy musieli go więc opuścić, ale 14 letni wówczas Adam zakradał się do ogrodu i leżąc na ziemi, przez sztachety okręcone powojem i chmielem, które go zakrywały, przypatrywał się przybyciu króla i wsłuchiwał się w odgłosy trąb, bębnów i piszczałek. Widział jak król salutując szedł wśród szpalerów żołnierzy.

Po śmierci Mikołaja Mickiewicza, ojca Adama, cała rodzina przeniosła się do pobliskiej drewnianej oficyny, która stanowi dziś łącznie z dworkiem muzeum.

W roku 1832 władze carskie skonfiskowały majątek Mickiewiczów w Nowogródku. Bezpośrednią tego przyczyną był udział Franciszka Mickiewicza, rodzonego brata Adama, w powstaniu listopadowym. Trzydzieści jeden lat później spaliła się oficyna, w  roku 1881 także i dworek, który sześć lat później odbudowano.

Kolejna odbudowa domu Mickiewiczów miała miejsce w roku 1927 i była skutkiem następnego pożaru. Trzy lata później dworek wykupił Komitet Uwiecznienia Pamięci Adama Mickiewicza z myślą utworzenia w nim muzeum. Wówczas to wmurowano na ścianie domu tablicę z napisem: tu w zaraniu życia wznosił skrzydła do lotu Adam Mickiewicz.

Uroczyste otwarcie Muzeum Adama Mickiewicza w Nowogródku nastąpiło dopiero we wrześniu 1938 roku. Jak podaje przewodnik muzealny znalazły się w nim meble Mickiewiczów, obraz św. Antoniego – pamiątka po zmarłym w roku 1810 najmłodszym bracie Adama, akta sądowe ojca i dziadka, listy Adama do przyjaciół i Maryli, turecki szal i krucyfiks Maryli, lustro z Bolcienik i nuty walca napisanego przez Marylę dla Jana Czeczota.

W czerwcu 1941 roku w dom Mickiewiczów trafiła bomba, a wszystkie pamiątki zrabowali okupanci. Dopiero w roku 1955, w setną rocznicę śmierci poety, po kolejnej zresztą odbudowie dworku, utworzono w nim  ponownie muzeum wraz z wystawa biograficzną.

Kolejny remont muzeum, już za pieniądze białoruskie, przeprowadziła w latach 1989-1990 polska firma Budimex. Dzięki projektom polskiego konserwatora inż. M. Bałasza dworek uzyskał swoją pierwotną formę z początku XIX wieku. Dzięki białoruskiej stronie muzeum A. Mickiewicza wygląda dziś naprawdę godnie. Białorusini przywiązują naprawdę dużą rolę do miejsca, w którym poeta – uważany za gente albarutenus, natione polonus – spędził swoje dzieciństwo.

Uroczyste otwarcie obecnego muzeum miało miejsce we wrześniu 1992 roku i odbyło się z udziałem wiceministra kultury RP oraz ambasadora RP w Mińsku. Tego też samego dnia odsłonięto również pomnik Adama Mickiewicza w pobliżu zamku dłuta Walerego Januszkiewicza.

Muzeum A. Mickiewicza składa się z kilku izb. Wchodząc do budynku podziwiamy najpierw sień nowogródzkiego dworku, urządzoną w stylu szlacheckich dworków polskich na przełomie XVIII i XIX wieku.

Po prawej stronie dworku znajdują się trzy pokoje: chłopców, gabinet ojca i gościnny. Po stronie lewej zaś pokój stołowy i sypialnia matki. Wszystkie zgromadzone tam  eksponaty muzealne nawiązują do charakteru tego typu wnętrz. Są tam sztychy przedstawiające przemarsz Francuzów przez Nowogródek w roku 1812 oraz Jana Henryka Dąbrowskiego i ciekawe litografie według rysunków Napoleona Ordy – takie jak zamek w Mirze, dwory w: Giejstunach, Jaszunach i Dziewiętnej oraz folwark w Zaosiu.

Są też kopie metryki chrztu Adama, rękopisu z próbami kaligrafii małego Adasia oraz świadectwa ukończenia szkoły dominikanów. W każdym kolejnym pokoi znajduje się wiele cennych eksponatów związanych z naszym wieszczem narodowym, jego najbliższą rodziną i przyjaciółmi.

W podziemiach dworku, dawnej kuchni, urządzono ekspozycję etnograficzną poświęconą ludowi białoruskiemu – a za nią kolekcję mickiewiczowskich wizerunków: portrety i rzeźby i wreszcie malarstwo poświęcone miejscom związanym z życiem Adama.

W dawnej oficynie, w której przez lata mieszkała rodzina Mickiewiczów urządzono salon poetycko-muzyczny. Dziś spotykają się w nim liczni wielbiciele poezji mistrza zasłuchani w jego wspaniałej poezji.

Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski