Tykocin to niewielkie miasteczko położone na Podlasiu nad rzeką Narew, we wschodniej Polsce, kilkadziesiąt kilometrów od Białegostoku. Wspaniała przeszłość grodu nad Narwią, koleje upadku i wspaniałe zabytki architektury świadczą o jego dawnej randze. Był to przecież jednym z najstarszych grodów obronnych księstwa mazowieckiego /XI – XIV w/ z prawami miejskimi otrzymanymi już w roku 1425, kiedy to został włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a później, w roku 1569, wraz z Podlasiem stał się częścią Korony.
W drugiej połowie XVI wieku w Tykocinie zbudowano potężną twierdzę, w której mieścił się główny arsenał Rzeczypospolitej oraz siedziba starostwa. W tym okresie rozpoczął się wielki rozwój gospodarczy miasta. Powstały liczne gorzelnie, browary, młyny. Miasto stało się ważnym portem rzecznym i ośrodkiem handlu zbożem. Zasłynęło też jako jeden z głównych ośrodków Żydów w Polsce – drugi po Kazimierzu /obecnie dzielnica Krakowa/.
Także dziś miasteczko przyciąga pięknem swego baroku. Jest tam stary rynek pochodzący z okresu lokacji miasta, na nim pomnik Stefana Czarnieckiego, późnobarokowy zespół klasztorny pomisjonarski, parafialny kościół św. Trójcy z XVIII wieku, a na prawym brzegu Narwi ruiny renesansowego zamku króla Zygmunta II Augusta z XVI wieku oraz XVI wieczna synagoga.
Jeszcze przed II wojna światową miasteczko zamieszkane było przez ludność polską i żydowską. Dziś mieszkają tam sami Polacy. Jedynym śladem żydowskiej bytności w Tykocinie jest wspomniana stara synagoga – obecnie oddział Muzeum w Białymstoku z ciekawym zbiorem judaików oraz stałymi wystawami – m.in.: tradycyjne zajęcia kobiety wiejskiej na Podlasiu czy pamiątki po Zygmuncie Glogerze.
Żydzi z Grodna – pierwsze dziesięć rodzin – sprowadzeni zostali do Tykocina przez Olbrachta Gasztołda w roku 1522. Sto lat później kahał tykociński uważany był za jeden z najsilniejszych w Rzeczpospolitej. O znaczeniu gminy żydowskiej w Tykocinie świadczyło też wybudowanie renesansowej murowanej synagogi w roku 1642, przebudowanej następnie po pożarze miasta w roku 1730. Nadano jej wówczas cechy baroku, poprzez dobudowanie wieży i zmianie konstrukcji dachu na mansardową. Dobudowano też wówczas, przed frontem synagogi, kamienice. W końcu zaś XVIII wieku, od zachodniej strony synagogi, wybudowano klasycystyczny dom talmudystyczny.
Dzisiejszy wygląd synagogi, po zniszczeniach ostatniej wojny, nadany został dopiero w latach siedemdziesiątych naszego stulecia. Szczególne walory architektoniczne i malarskie widoczne są obecnie we wnętrzach Sali Wielkiej synagogi i stanowią doskonałe tło dla prezentacji zabytków kultury materialnej i duchowej Żydów polskich.
Sala Wielka zwana też Salą Mężczyzn – czytamy w przewodniku po muzeum – była miejscem modłów i nabożeństw, w których uczestniczyli wyłącznie mężczyźni. Jej układ był zgodny z ustalonym od wieków kanonem, według którego centralne miejsce w topografii sali zajmowała dwukondygnacyjna kazalnica /bima/ wsparta na czterech filarach, z której odczytywano fragmenty Tory – Pięcioksięgu Mojżeszowego – podstawowego prawa judaizmu oraz, usytuowany na wschodniej ścianie – wskazującej symboliczny kierunek Jerozolimy – ołtarz Aron ha-Kodesz, gdzie przechowywano zwój Tory.
Najważniejszym miejscem w hierarchii wnętrza synagogi przynależne jest tzw. szafie ołtarzowej, która w tykocińskiej świątyni złożona jest z dwóch kondygnacji. Obecny wygląd szafy ołtarzowej jest wynikiem żmudnych zabiegów konserwatorskich, podczas których scalono 9 odkrytych warstw malarskich z najstarszą z XVII wieku ze śladami złoceń.
Pięknie ozdobione są również ściany synagogi. Są na nich liczne inskrypcje w językach aramejskim i hebrajskim – przeważnie z tekstami modlitw odmawianych podczas licznych świąt żydowskich. Wszystkie inskrypcje są oryginalne i pochodzą z XVIII i XIX wieku. Najstarsza z zachowanych pochodzi z roku 1642 i umieszczona jest nad łukiem kazalnicy. Niekiedy obok modlitwy znajdują się nazwiska fundatorów i intencje.
Uzupełnieniem wystroju architektonicznego wnętrza jest wystawa judaiców ze zbiorów tykocińskiego muzeum. Ekspozycja kolekcji w synagodze wiąże się z faktem, iż właśnie synagoga stanowiła centrum życia religijnego i społecznego dawnej gminy żydowskiej. Była też siedzibą koahału czyli zarządu gminy, różnych bractw oraz sądu, ze względu na fakt posiadania własnej jurysdykcji.
Wśród przedmiotów związanych z kultem najważniejsza jest oczywiście sama Tora oraz jej ozdoby zwane Klej Kodesz, do których zalicza się futerał na Torę, zawieszki i koronę wieńczącą. W tykocińskiej świątyni, na wystawie, znajduje się Sefer Tora – tzn. pergaminowy zwój Pięcioksięgu pisany ręcznie, srebrna korona na Torę, wyrobu polskiego z początku naszego stulecia oraz zawieszki na koronę. Jedna z nich pochodzi w wytwórni polskiej z przełomu XVIII i XIX wieku.
W pobliżu szafy ołtarzowej prezentowana jest zasłona /parochet/ na ołtarz stanowiąca dar Gminy Żydowskiej z Nowego Jorku, przekazana tykocińskiemu muzeum w roku 1981. Tkanina wykonana została współcześnie z aksamitu, ozdobiona haftem i aplikacjami i poświęcona została pamięci Żydów polskich pomordowanych w latach 1939-1945.
Kolejnym zespołem obiektów prezentowanych w ekspozycji są przedmioty związane z kultem domowym. Obrzędy religijne Żydów będących przez wiele wieków w diasporze stały się z czasem bardzo rozbudowywane. Należały do nich domowe nabożeństwa świąteczne połączone z rytualnym spożywaniem potraw. Stąd też w domach żydowskich znajdowały się specjalne kubki do rytualnego obmywania rąk, oddzielne zestawy stołowe do potraw mięsnych i mlecznych, co wynikało z nakazu przestrzegania czystości rytualnej. Z cotygodniowym zaś świętym dniem odpoczynku /szabatem/, wiązały się także: lichtarze, kubki kiduszowe, puchary czy puszki na wonności.
W Tykocinie mieści się dziś również stacja naukowo-badawcza Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Białymstoku. Godna jest także uwagi pobliska Szelągówka – rezerwat leśny o powierzchni 62 ha utworzony w roku 1995, gdzie na rozległym obszarze wydmowym rośnie wspaniały bór sosnowy.
Leszek Wątróbski
