Dwie wybitne postacie w polskim alpinizmie to Wanda Rutkiewicz (1943-1992) i Jerzy Kukuczka (1948-1989). Pierwsza dama wyprzedziła w zdobyciu dwóch najwyższych szczytów świata świetnych przecież polskich kolegów i zakończyła karierę osiągając 8 z 14-u himalajskich wierzchołków przekraczających 8000 mnpm. Kukuczka wszedł na Everest trzy lata po Wandzie, ale później osiągnął Koronę Himalajów jako drugi na świecie po Reinholdzie Messnerze. Oboje – Wanda i Jerzy – pozostali w górach: on po śmiertelnym wypadku na południowej ścianie Lhotse, ona przy próbie wejścia na trzeci szczyt świata – Kangchendzongę.
Za życia niewiele zdążyli napisać czy opublikować. Wanda zredagowała antologię tekstów (w tym około połowy własnych) “Zdobycie Gasherbrumów” (1979, o wyprawie 1975) i we współpracy z Ewą Matuszewską wspomnienia “Na jednej linie” (1986) i “Karawana do marzeń” (opublikowana 1994 już po zaginięciu Wandy). Nieco wcześniej, ale również pośmiertnie, ukazał się wywiad-rzeka Barbary Rusowicz “Wszystko o Wandzie Rutkiewicz” (1992). Z kolei Matuszewska opublikowała w 1999 biografię pt. “Uciec jak najwyżej. Nie dokończone życie Wandy Rutkiewicz”. Kilka z tych pozycji miało też późniejsze wznowienia.
Spisana przez Tomasza Malanowskiego relacja Kukuczki pt. “Na szczytach świata” ukazała się w 1990, a napisana w 1988 książka “Mój pionowy świat” dopiero w 1995. Obie po śmierci autora.
Dopiero w ostatnich latach powstają prace przedstawicieli nowego pokolenia biografów. Dariusz Kortko i Marcin Pietraszewski wydali w 2016 “Kukuczka. Opowieść o najsłynniejszym polskim himalaiście”, zaś Anna Kamińska rok później biografię pt. “Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz”. Obie książki różnią się zdecydowanie od wcześniejszych, powstałych z autorskim udziałem Wandy i Jerzego. Sięgają po wiele nowych źródeł, są reporterskim zwiadem wśród ludzi znających ich najlepiej, konfrontują dotychczasową, głównie autobiograficzną wiedzę, ze zróżnicowanymi, niekiedy wręcz sprzecznymi świadectwami. Przynoszą bogate tło historyczne, społeczno-polityczne, obyczajowe, psychologiczne.
Autorzy książki o Kukuczce pracowicie zestawili dostępne źródła, tworząc wyczerpującą narrację biograficzną, rzuconą na tło panoramy dziejów polskiego i światowego alpinizmu tych lat. W wyborze źródeł zachowano równowagę między materiałami publikowanymi a wywiadami z żyjącymi świadkami wydarzeń. Osiągnięto całość bardziej wielostronną niż dwie wyżej wymienione książki samego Kukuczki.
Natomiast Anny Kamińskiej biografia Wandy osiąga przede wszystkim swój cel za pomocą wywiadów z ludźmi, którzy Wandę znali, członkami rodziny, przyjaciółmi, kolegami-alpinistami. Uderza dobre wyczucie autorki zarówno w doborze świadectw, najtrafniej i w sposób pogłębiony, oddających zróżnicowany i niekiedy kontrowersyjny świat działań i uczuć Wandy, niekiedy manifestowanych otwarcie, może częściej skrytych za rozmaitymi maskami dystansu czy rezerwy. Książkę cechuje również poczucie taktu jej autorki: wyczuwa się, że niektóre wypowiedzi zostały stonowane, może nawet “ocenzurowane”.
Sylwetki obu prominentnych w swej dziedzinie postaci, pozostałych na zawsze w górach, umieszczają się dziś na tle regularnie powracających tragedii w najwyższych himalajskich masywach, gdy w zwanej tak jeszcze od lat 1920. “kapliczce straceńców” znajdujemy coraz to nowych uczestników, odchodzących w glorii sławy dotychczasowych osiągnięć, zarazem niesytych coraz to nowych wejść, z których każde może okazać się ostatnim.
Alpinizm jest sportem ryzykownym i niebezpiecznym, gdy nawet najwyższy poziom umiejętności technicznych i fizycznego przygotowania muszą ustąpić wobec kaprysów bezlitosnej natury, jak lawina czy nagłe załamanie pogody.
Aleksander Kwiatkowski
