Położone jest na prawym brzegu Sanu, na pograniczu Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego. Jego malownicze położenie, warunki przyrodniczo-krajobrazowe oraz pomniki przeszłości stanowią o jego turystycznej atrakcyjności i czynią z niego ważny ośrodek ruchu turystycznego województwa podkarpackiego.

Jego nazwa pochodzi od słowa „leszczyna”. W dokumencie z roku 1436 nosi ono nazwę Lesko, a później Lesco, Lesko, Liesko, Lissko. Pod koniec XVIII wieku pojawia się zruszczona nazwa Lisko. Dopiero w roku 1931, na wniosek władz miejskich, przywrócono mu nazwę Lesko.

Na przełomie XIV i XV wieku Lesko wraz z rozległymi dobrami zostało nadane Kmitom z Wiśnicza herbu Szreniawa przez króla Władysława Jagiełłę. Lesko było jedną z wielu wsi należących do tzw. „klucza sobieńskiego” czyli wschodnich posiadłości rodu Kmitów. Prawa miejskie otrzymało w roku 1469. lub na początku 1470 r. Wtedy wzniesiony tam został drewniany zamek.

Właścicielem i założycielem miasta był Stanisław Kmita. W pierwszych latach XVI w. przeniósł on swoją siedzibę, ze zburzonego przez Węgrów zamku Sobień, do Leska. Jeszcze wcześniej, bo w roku 1490 król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu przywilej dający prawo do dwóch jarmarków rocznie i cotygodniowych targów. W roku 1488. miasto liczyło 300 obywateli.

W roku 1595. na miejscowym cmentarzu wzniesiona została niewielka cerkiew dla uczczenia Unii Brzeskiej. W roku 1702 Lesko zniszczyli Szwedzi, a trzy lata później jego ludność zdziesiątkowała zaraza. W roku 1772 Lesko wchodzi w skład zaboru austriackiego i staje się siedzibą cyrkułu. Miasto zaczyna powoli upadać.

W dwudziestoleciu międzywojennym miasto zostaje zelektryfikowane. Zbudowano wówczas także most na Sanie, a w ratuszu powstało archiwum i muzeum miejskie. W Lesku działa również wytwórnia win i miodów pitnych oraz hurtowy skład win importowanych. Rozwija się handel, przemysł spożywczy, naftowy i drzewny. Zagospodarowane zostają źródełka wód mineralnych, urządza się pijalnię wód i pawilon muzyczny. Obiektami służącymi społeczności są: stadion sportowy, plaża miejska i kino.

W czasie II wojny światowej miasto znajduje się pod okupacją zarówno niemiecką i sowiecką. Największe straty ponosi ludność żydowska. Masowej egzekucji podani zostali także Polacy. Dokonali jej Niemcy na wzgórzu Gruszki w lipcu 1940 r.

Na tym terenie wojna nie kończy się w maju 1945 r. Także lata powojenne były okresem krwawych zmagań z ukraińskimi oddziałami spod znaku OUN – UPA.

Po wyzwoleniu Lesko pełniło ważną funkcję ośrodka administracyjnego dla regionu, będąc zarazem siedzibą władz powiatowych i gminnych. Obecnie, po ostatniej reformie samorządowej, należy do województwa podkarpackiego i jest stolicą powiatu, pełniąc w nim ważną funkcję ośrodka administracyjnego, gospodarczego i kulturalno-oświatowego.

Obecne Lesko jest dziś dynamicznie rozwijającym się miasteczkiem, liczącym około 6 tyś. mieszkańców. Na jego terenie znajduje się nadal wiele zabytków kultury materialnej. W rynku usytuowany jest ratusz wzniesiony tam w roku 1896. Jest to piętrowy budynek, pokryty wysokim dachem z wieżą zegarową, utrzymany w stylu eklektycznym charakterystycznym dla XIX w. Nad jego wejściem zobaczyć możemy herb Leska „średniawa” z okresu pierwszych jego właścicieli – Kmitów.

Na uwagę zasługuje także kościół parafialny pw. Nawiedzenia NMP zbudowany w roku 1539 wraz z zamkiem przez Piotra Kmitę w stylu późnego gotyku z kamienia i cegły. Z tego okresu zachował się gotycki zrąb podpartych skarpami murów jednonawowego kościoła. W czasie najazdu Szwedów spłonął dach i zostało ograbione wnętrze kościoła. Jakub Jaworski w 1759 r. ufundował barokowe wnętrze świątyni. W 1889 r. dokonano drugiej przebudowy kościoła. Wówczas to dobudowano nad kruchtą neogotycką wieżę, kościół zaś pokryto blachą (pierwotnie kryty gontem). Do budowy wieży użyto piaskowca z okolic Leska. Jego projektantem, a na pewno nadzorującym budowę, był Gottfryd Hofman, architekt dóbr leskich. W barokowym XVIII – wiecznym, ołtarzu znajdują się figury św. Stanisława i Wojciecha – biskupów oraz obraz „Ukrzyżowanie” z XVIII w.

Zamek w Lesku wzniesiono na starym grodzisku. Do dziś zachowały się jedynie zewnętrzne mury zachodniego budynku wraz z basztą obronną. Za poradą królowej Bony Piotr Kmita otoczył zamek pięknym parkiem renesansowym na wzór włoski. Pozostało po nim kilka pomnikowych drzew.

Do dziś przetrwała natomiast leska synagoga – wzniesiona w I połowie XVIII wieku na miejscu drewnianej. Synagoga zdewastowana w czasie II wojny światowej odbudowana została gruntownie w latach sześćdziesiątych XX wieku, a później kilkakrotnie odremontowana.

Leska synagoga jest jednonawową świątynią ze ścianami szczytowymi zwieńczonymi kamiennymi wazami. Przy jej południowo-zachodnim narożniku znajduje się okrągła wieża, dawniej pełniąca funkcję więzienia dla Żydów. Na zewnętrznej zachodniej ścianie jest umieszczony wizerunek tablic Mojżesza, a pod nimi widnieje hebrajski napis głoszący: „jakże straszny jest ten dom – dom Boga”.

Wewnątrz na ścianie wschodniej znajduje się ołtarz – uproszczona kopia ołtarza z lwowskiej synagogi Złotej Róży, a w ścianie głównej – szafa ołtarzowa. Przedsionek od sali modlitewnej oddzielają żelazne kute drzwi osadzone w kamiennym portalu. Przy ścianie zachodniej znajduje się przybudówka – z pomieszczenia na piętrze, przez specjalne okienka kobiety obserwowały salę modlitewną, do której nie miały wstępu. Obecnie w głównej części budynku mieści się sala wystawowa Galerii Bieszczadzkiego Domu Kultury w Lesku.

Świadectwem wielowiekowej obecności społeczności żydowskiej w Lesku jest jeden z najstarszych w naszym kraju cmentarz żydowski, położony na niewielkim wzniesieniu, niedaleko synagogi. Na jego terenie znajduje się około 2 tyś. macew, czyli żydowskich stelli nagrobnych o kształcie pionowej prostokątnej płyty, zdobionej płaskorzeźbą i inskrypcją, wszystkie zwrócone na wschód. Poza napisami umieszczona jest skomplikowana symbolika, związana z wierzeniami pozagrobowymi Żydów lub życiem zmarłego. Najstarsza z nich pochodzi z roku 1548. Na cmentarzu tym spoczywają sławni w średniowieczu rabini i dostojnicy żydowscy, wygnani przez Świętą Inkwizycję z Hiszpanii.

Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski